SO SÁNH TRƯỞNG VÀ THỨ
Bài viết này để ghi nhớ đến hai vị Giáo Sư Âm Nhạc, Cao Minh Tâm và Đỗ Bằng Lăng đã bỏ rất nhiều công sức để dìu dắt chúng tôi trong lớp hòa âm niên khóa 2022-2023.
TẠI SAO GIỌNG TRƯỞNG VUI VÀ GIỌNG THỨ BUỒN
Thông thường trong âm nhạc chúng ta thường nghe các nhạc sĩ hay ca sĩ nói một cách vắn tắt khi phân loại hợp âm trưởng và hợp âm thứ là trưởng và thứ. Vậy thì hợp âm trưởng và hợp âm thứ có nghĩa là gì? Trong âm nhạc, khái niệm “trưởng” và “thứ” dùng để mô tả một tác phẩm âm nhạc, Trưởng và thứ thường được ký hiệu trong những bài nhạc cổ điển, đặc biệt trong việc tìm điệu tính của cả bài nhạc.
Trong Cycle Of Fifth (Vòng Tròn Bậc 5) phân chia rõ ràng các cặp trưởng và thứ. Vậy chúng có gì khác nhau? Hay cùng chúng tôi đi tìm lời giải thích nhé.
So sánh Âm Giai Trưởng và Thứ
Tại sao âm giai Trưởng hay giọng trưởng lại “vui” và âm giai thứ hay giọng thứ lại “buồn” là do đâu? Mặc dù, cả 2 âm giai đều có cùng bốn nốt nhạc là 1 2 4 5 giống nhau và ba nốt nhạc khác nhau là 3 6 7. Nguyên do sự đối lập cảm xúc giữa 2 âm giai trưởng và thứ nằm trong ba nốt nhạc khác nhau này. Các nốt thứ 3, 6 và 7 ở các âm giai thứ thấp hơn nửa cung so với các âm giai trưởng. (Để hiểu rõ hơn, chúng ta cần phải hiểu Âm Giai là gì? Vị trí Âm giai trưởng & âm giai thứ và Nhạc Lý Căn Bản #2)
So sánh Hợp âm Trưởng và Thứ
Ở đây chúng ta sẽ so sánh hợp âm 3 nốt (Triads). Hợp âm được hình thành khi bạn đánh một nốt trong thang âm, bỏ nốt liền kề ở bên phải và đánh nốt phía trên nó. Sau đó lặp lại cho đến khi bạn có hợp âm mà bạn muốn. (Để hiểu rõ hơn, bạn có thể tìm đọc bài viết về hợp âm là gì? và nó được cấu tạo như thế nào?)
Thí dụ:
- A major triad gồm ba nốt trong Hợp âm A (La trưởng) là A C♯ E.
- A minor triad gồm bộ nốt trong Hợp âm Am (La thứ) là A C E. Nghe có vẻ buồn.
Hai hợp âm chỉ khác một nốt thứ 3 là C và C#, vậy mà cảm xúc lại trái ngược nhau. Điều này tiết lộ rằng nốt bậc ba, hoặc nốt thứ 3 là thành phần kỳ diệu trong âm nhạc tạo ra các hợp âm và bậc thang âm thanh vui hoặc buồn của chúng. Vậy thì tại sao hợp âm Trưởng nghe vui tai mà hợp âm Thứ lại nghe buồn bã thế? Như 2 phần trước chúng ta thấy:
- Âm thứ 3 trong bộ ba thứ gần với nốt gốc hơn (ba nửa cung); do đó kém hài hòa hơn, gây ra âm thanh và cảm xúc bất hòa hoặc xung đột, dẫn đến cảm xúc buồn.
- Âm thứ 3 trong bộ ba trưởng ở xa nốt gốc hơn (bốn nửa cung); do đó, rung động hài hòa hơn, gây ra một phụ âm hay và âm thanh dễ chịu dẫn đến cảm xúc vui.
Nốt cuối của hai bộ ba này được gọi là nốt bậc 5 hoàn hảo, do tỷ lệ toán học hoàn hảo của nó với nốt gốc. Điều này cũng đúng về quãng tám, đó là lý do tại sao nó còn được gọi là quãng 8 hoàn hảo.
TÌM CHỦ ÂM CỦA BÀI NHẠC
Khi nhìn vào bộ khóa ở đầu bài nhạc, ta sẽ thấy có 3 trường hợp xảy ra:
- Bộ khóa không có dấu thăng giảm: Chủ âm của bài có thể là Do trưởng (C) hay La thứ (Am).
- Bộ khóa có dấu thăng: Từ dấu thăng cuối cùng, cộng thêm nửa cung thì sẽ có tên chủ âm trưởng, rồi từ đó đếm xuống 2 nốt sẽ có tên âm giai tương ứng là chủ âm thứ.
- Bộ khóa có dấu giảm: Nếu có 1 dấu giảm (Bb) thì chủ âm của bài có thể là Fa trưởng (F) hay Re thứ (Dm). Nếu có hơn 1 dấu giảm (Bbb), thì dấu giảm ngay trước dấu giảm cuối sẽ là tên của chủ âm trưởng và sau đó đếm xuống 2 nốt sẽ có tên của chủ âm ở cung thứ.
Thực tập:
a) Bộ khóa có 3 dấu thăng: 3 dấu thăng này theo thứ tự là Fa, Do, Sol. Dấu thăng cuối cùng là Sol (G), vậy bài này có thể ở chủ âm (Sol # cộng ½ cung là La) La trưởng (A). Cha tên là La (A) thì bà mẹ (âm giai tương ứng) là gì? Từ La, đếm xuống Sol, rồi xuống Fa (F). Phải chăng bà mẹ tên là Fa thứ? Không hẳn vậy, vì nhìn nơi bộ khóa thì sẽ thấy có dấu F# ngĩa là tất cả các nốt Fa trong bài sẽ mang dấu thăng. Do đó bài này cũng có thể thuộc chủ âm Fa thăng thứ (F#m)
b) Bộ khóa có 2 dấu giảm: 2 dấu giảm này là Si (B), Mi (E). Dấu giảm trước cuối cùng là Si (B), nên chủ âm bài này có thể là Si giảm trưởng (Bb major) hay Sol thứ (Gm)
Ðến đây thì bạn đã tìm ra được bài nhạc này có thể thuộc một trong 2 chủ âm. (Ðiều này tương tự như người cha (trưởng), người mẹ (thứ) trong gia đình nhưng chưa biết ai là người … “cầm quyền” trong nhà?)
TÌM CHỦ ÂM NÀO LÀ CHÍNH?
Muốn vậy bạn chỉ cần nhìn vào nốt cuối cùng trong bài nhạc, nếu nó là nốt nào trong 2 nốt này thì đó là nốt chủ âm của bài.
Thí dụ:
a) Bộ khóa có 2 dấu thăng (Fa# và Do#) và tận cùng bằng nối Si (B): Bài này thuộc cung Si thứ (Bm) và âm giai tương ứng là Re trưởng (D). Nói một cách khác, trong gia đình này thì người vợ (Bm) cầm quyền (!) và người chống (D) chỉ đóng vai trò thứ yếu. Bài nhạc ở cung thứ thường có âm hưởng buồn
b) Bộ khóa có 3 dấu giảm (Si b, Mi b, La b) và tận cùng bắng nốt Mi b (Eb): Bài này ở cung Eb major và âm giai tương ứng là Do thứ (Cm). Trong “gia đình” này thì người chồng (Eb) cầm quyền, và người vợ (Cm) giữ vai trò thứ yếu.
Bài nhạc ở cung trưởng có âm hưởng vui tươi, mạnh mẽ
TÌM CÁC HỢP ÂM TRONG BÀI NHẠC
Thông thường thì các bài nhạc Việt chỉ dùng 6 hợp âm chính. Thử tưởng tượng trụng cho gia đình này có 4 con, 2 trai và 2 gái. Ta đã tìm được 2 hợp âm chủ nhà rồi thì chỉ cần tìm thêm 4 hợp âm còn lại (tên của 4 đứa con) bằng cách áp dụng luật 1 – 4 –5 như sau:
Thí dụ:
Bài nhạc thuộc cung Do trưởng (C) nghĩa là âm giai tương ứng là La thứ (Am). Nếu người cha là Do thì có thể tìm tên 2 đứa con trai bắng cách dùng 5 ngón của bàn tay trái mà đếm như sau:
- Ngón cái: 1 Do – ngón trỏ 2 Re bỏ – ngón giữa 3 Mi bỏ – ngón áp út 4 Fa OK – ngón út 5 Sol OK. Như vậy thì bên phía cha và 2 con trai, ta sẽ có 3 hợp âm: Do (C), Fa (F) và Sol (G).
- Qua phía người mẹ (âm giai tương ứng), tương tự như trên ta sẽ có tên của người mẹ và 2 con gái là La thứ (Am), Re thứ (Dm) và Mi trưởng (E).
Thế thì tại sao 2 cô con gái lại là Re thứ (mà không la Re trưởng) và Mi trưởng (mà không là Mi thứ) thì phải biết về các nốt trong 1 âm giai (scale) và tên các quãng (interval). Trong âm giai Am thì các nốt là A-B-C-D-E-F-G#-A, Tên của cô con gái thứ nhất bắt đầu ở nốt thứ 4 (đếm La Si Do “Re”) Hợp âm Re co 3 nốt chồng lên nhau là Re Fa La (D F A) và nốt Fa không có dấu thăng.
Quãng D-F là quãng 3 thứ, nên cô con gái thứ nhất tên là Re thứ (Dm). Trong khi đó tên của cô con gái thứ hai bắt đầu ở bậc 5 (đếm La Si Do Re “Mi”). Chồng 3 nốt lên nhau ở Mi (E) sẽ có E – G# – B (để ý G# trong âm giai La thứ) và vì quãng E G# là quãng 3 trưởng, nên cô con gái thứ hai sẽ mang tên Mi trưởng (E).
Nếu muốn tìm 6 hợp âm chính cho bài nhạc chỉ cần nhớ luật 1 – 4 – 5 , đại khái là:
a) Ba hợp âm theo chủ âm trưởng (cha & 2 trai) : 1 – 4 –5 (tất cả đều trưởng)
b) Ba hợp âm theo chủ âm thứ (mẹ & 2 gái) : 1 thứ – 4 thứ – 5 trưởng
Thí dụ:
Tìm 6 hợp âm dùng trong 1 bài nhạc có 1 dấu thăng:
a) Bài này có thể thuộc Sol trưởng (G) hay Mi thứ (Em)
b) Dùng luật 1-4-5 theo nhánh G sẽ có 3 hợp âm G, C, D
c) Dùng luật 1-4-5 theo nhánh Em sẽ có Em, Am, B
Sáu hợp âm này là G – C – D – Em –Am – B. Ðây là 6 hợp âm căn bản của mỗi bài nhạc mà người mới chơi đàn cần nắm vững. Từ những hợp âm “gốc” này mà người ta thêm vào thành hàng trăm, hàng nghìn hợp âm mà các bạn có thể thấy trong các tập sách nhạc. Một trong những biến thể đó là loại hợp âm 7, được thành lập bằng cách đặt thêm 1 nốt thứ tư trên 3 nốt của hợp âm căn bản (tức là sẽ có 4 nốt ở bậc1-3-5-7). Để có thể tìm hợp âm nhanh, bạn chỉ cần nhớ 1 điểm nhỏ sau đây:
Ðể nghe êm tai hơn, tên của người con trai thứ hai và người con gái thứ hai (D và B trong thí dụ trên) có thể đổi thành hợp âm 7. Như thế là tạm thời hoàn tất việc tìm tên 6 người trong gia đình, và theo thí dụ trên thì 6 hợp âm này sẽ là:
G – C – D7 – Em – Am –B7
ÐẶT CÁC HỢP ÂM VÀO BÀI NHẠC
Biết được 6 hợp âm chính dùng trong bài rồi, câu hỏi kế tiếp là làm sao biết khi nào thì đổi hợp âm? Có mấy luật căn bản sau đây:
a) Thông thường với các bài nhạc Việt thì mỗi ô nhịp dùng 1 hợp âm., đổi ở phách 1, đầu nhịp. Với những bài nhịp 4 thì đôi khi có thề dùng 2 hợp âm trong 1 ô nhịp, đổi ở phách 1 và 3.
b) Bài nhạc bắt đầu bằng chủ âm và kết ở ô nhịp cuối bằng chủ âm
c)Tùy theo chủ âm nào (trưởng hay thứ) mà những hợp âm của phe cha hay mẹ nắm đa số. Một bài bắt đầu ở cung La thứ (Am) thì hầu như 2 cô con gái (Dm và E7) sẽ theo sau. Mẹ và con gái hát đã đời các hợp âm Am-Dm-E7 rồi thì ông cha và 2 con trai (C- F-G7) lúc ấy mới … có thể lên tiếng … để thay đổi không khí! Tuy nhiên vì chủ âm là La thứ nên sau đó thì phải trở về cụm Am-Dm-E7 để chấm dứt ở Am
Nếu nắm vững lý thuyết căn bản âm nhạc thì chỉ cần nhìn vào các nốt trong mỗi ô nhịp là cũng biết ngay ô nhịp ấy thuộc hợp âm gì? Trong trường hợp học đệm đàn “cấp tốc” như sau:
- Tìm một bản ghi các hợp âm căn bản cho guitar. Bạn không cần những quyển sách dày cộm mà chỉ cần một trang căn bản, in vài chục hợp âm là đủ.
- Dùng cây guitar đánh trải 6 hợp âm trên cho thật nhuyễn và quen tai.
- Bắt đầu với chủ âm ở ô nhịp đầu tiên, hát ô nhịp kế tiếp và so với 6 hợp âm trên nghe xem hợp âm nào thuận tai nhất.
- Nên nhớ theo đúng 3 lời khuyên ghi ở đầu bài 3 này và tránh đừng chuyển đổi hợp âm lung tung.
Nói một cách vắn tắt, bạn chỉ cần theo mấy luật căn bản trong 3 bài trên đây là có thể tìm được các hợp âm căn bản khoảng … 90% những bài nhạc Việt.
Chúc các bạn thành công,
Khánh Lan, California 2024
